Er gaat een wereld open, er gaat een wereld dicht

Leila Shenna was op weg een internationale ster te worden. In de Bond-film Moonraker speelde ze een gevaarlijke vrouw. Dan, begin jaren tachtig, verdwijnt ze en er wordt nooit meer iets van haar vernomen. Aan het einde van de documentaire Before the Dying of the Light vermeldt regisseur Ali Essafi dat maar weinig Marokkanen iets zullen weten van deze vrouw, die zo’n belangrijke rol speelde in de Marokkaanse cinema van de jaren zestig en zeventig. Zij maakte deel uit van een generatie makers voor wie kunst verzet was en oppositie tegen het regime een kunst op zich werd. Dat blijkt al uit de verhalen van betrokkenen over hoe de autoriteiten steeds weer op het verkeerde been gezet moesten worden om creatieve vooruitgang te kunnen boeken. Steeds als de censuur, de politie of de veiligheidsdienst op de rem trapte, toverden zij een konijn uit de hoge hoed. Essafi werpt licht op een generatie makers die in de jaren zeventig met hun anarchistische aanpak kunst als hamer en sikkel zagen voor de revolutie onder de mensen. Zodra de belangen van kunstenaars, vakbondsleiders en arbeiders gelieerd waren, zou de uitkomst onvermijdelijk de instorting van het politieke systeem zijn. In de tussentijd ging men, geobserveerd en belaagd, verder met het maken van hoogst experimentele films waarin esthetiek en politiek werden vermengd – hoe wisselend ook het resultaat. Het grote publiek bleef van deze producties verstoken; films werden gemaakt, maar daarna opgeborgen. En tot op de dag van vandaag is toegang tot het nationaal filmarchief zo goed als onmogelijk, waardoor we van veel van deze films net zo weinig weten als van het lot van Leila Shenna.

Familiegeschiedenis

Maar wat als de hoofdpersoon er wel is, maar een geest wordt? De camera wordt dan een dichter, want dichters jagen op het ongrijpbare. A Way Home van Karima Saidi roept ongemakkelijke vragen op over de vrijheid van de maker om een geliefde, die niet weet wat er met haar verhaal gebeurt, te filmen. In dit geval: de Brussels-Marokkaanse moeder van Saidi, die steeds zwaarder dementeert – op een gegeven moment ziet ze haar dochter voor een andere dochter aan. Ook deze verwarring filmt Saidi. Het verhaal van haar moeder is een aangrijpend relaas van een jonge vrouw uit Tanger, die trouwt met een Marokkaanse man die niet goed voor haar blijkt te zijn. Ze krijgen kinderen, de man verlaat de familie. De geschiedenis wordt verteld aan de hand van foto’s en videofragmenten uit het familiearchief die in de afgelopen vijftig jaar zijn gemaakt. Saidi maakt ons medeplichtig door haar vragen direct op haar moeder af te vuren. Vragen over haar huwelijk, over haar broers, over de relatie met haar dochter. Er gaat een wereld open, er gaat een wereld dicht. De filmmaker kiest voor een poëtische insteek, wat haar werk boven de klassieke Alzheimer-documentaires doet uitstijgen. Het wordt een zeer persoonlijk egodocument dat niet wil kiezen tussen twee onverzoenlijke gedachten: zijn we op aarde om met elkaar af te rekenen of om ons met elkaar te verzoenen?

​Verkwikkende duik

Kleine meisjes worden groot, en dromen van een plek die past bij hun groei. De moeder van Asmae El Moudir komt uit het dorp Zawia in de Hoge Atlas. De rivier is de enige herinnering die haar moeder aan dit dorp heeft. De ansichtkaart van het dorp, die jarenlang tussen boeken gestoken werd als bladwijzer, brengt de regisseur van The Postcard naar het dorp. Ze strijkt neer in een boerengemeenschap waar de druk van tradities op vrouwen nog heel sterk is. Ze wordt op haar plek gezet door de caid, de lokale leider, als ze tegen de gewoonte in toch de rivier in loopt. Niet snel daarna volgen ook de meisjes van het dorp voor een verkwikkende duik. De drang van de boerendochter Oum-Elaid om het dorp te verlaten voor studie betekent ook een breken met de traditie. Als ze niet vertrekt, dan is het haar lot te trouwen en de geitenhoedster te blijven die ze is.

​Dubbele standaard

Oum-Elaid wordt in haar verlangen naar vrijheid ondersteund door de familie. Anders ligt dat voor de meisjes in Mothers, die buiten het huwelijk om zwanger zijn geworden. Voor de Marokkaanse wet zijn ze prostituees, voor de gemeenschap hoeren en voor de familie een schande. Mahjouba Edbouche vangt deze meisjes op in een opvanghuis in Agadir. Ze komen uit omringende dorpen en ook uit de stad – traditioneel geklede meisjes die in absolute wanhoop, gevangen tussen schaamte en vooroordeel, hulp zoeken. Mahjouba doet twee dingen: ze geeft de meisjes een veilige omgeving en ze wil dat de ouders weten van de zwangerschap. Alleen zo kan het sociale taboe worden doorbroken. De dubbele standaard die de maatschappij hanteert voor mannen en vrouwen is Mahjouba een doorn in het oog. De wijze waarop ze een gekwelde moeder, die ze net het nieuws over haar zwangere dochter heeft verteld, weet te kalmeren en te troosten is een mix van tact, ervaring en compassie. De misogynie in de Marokkaanse samenleving lijkt onuitroeibaar, het liefdevolle gebaar waarmee een boer zijn zwangere dochter omhelst geeft hoop. Het opvanghuis is dan ook ineens een democratische plek geworden, een ruimte waar mensen de kans krijgen om naar elkaar toe te groeien.

​Mysterie

Wat deze documentaires gemeen hebben laat Ziyara van Simone Bitton nogmaals zien: filmen in Marokko is noodzakelijkerwijs een reis maken door tijd en ruimte. Hoe ver platteland en stad ook van elkaar verwijderd zijn, in de psychologie van de mensen kruisen ze elkaar voortdurend. Bitton gaat op zoek naar de vroegere Joodse gemeenschappen in het Atlasgebergte. Wat is er gebeurd met de Joodse plekken van samenkomst, de gemeenschappen, de geschiedenissen? De mensen die ze ontmoet, vertellen warm en emotioneel over hun voormalige Joodse buren – alsof ze nog niet vertrokken zijn. Net als in Before the Dying of the Light is de verdwijning van mensen met veel mysterie omgeven. Ze gingen weg. Ze kwamen niet meer terug. De herinneringen lijken diep weggestopt, maar bij doorvragen komen ze weer tot leven, helder als glas. Of lijkt het maar zo? Is hier niet eerder sprake van een wens? De wens dat het beter zal gaan dan het toen ging, en dat er weer ruimte mag zijn voor verschil?

Abdelkader Benali schrijft romans, gedichten, korte verhalen, toneelstukken en journalistiek en woont in Nederland. Benali is jurylid tijdens IDFA 2020.

Sommige films in deze Wegwijzer zijn nog deze week online te zien. Bekijk de Wegwijzer hier.