De plicht van de herinnering in de films van Patricio Guzmán – Verzet tegen hardnekkige vergetelheid

Als het geheugen faalt, wordt de geschiedenis vergeten, of herschreven door degene die de machtigste pen heeft. Al bijna een halve eeuw wordt het werk van Patricio Guzmán gedreven door de “plicht van de herinnering”, vooral in relatie tot Chili in de jaren zeventig en tachtig. Zijn plichtsgevoel wordt dagelijks bevestigd, want in het land (en in groeiende mate in de gehele wereld) is de herinnering iets zeldzaams, dat wordt weggehoond en gezien als nutteloos en hinderlijk. Een recent voorbeeld: afgelopen 11 september, precies 46 jaar na de militaire coup die de regering van Salvador Allende ten val bracht, stond in Chili's grootste nationale krant El Mercurio een paginagrote, betaalde publicatie waarin de putsch geprezen werd.

Deze onverholen ontkenningsdrift werd alom verworpen. Toch is het feit dat een groep mensen (vooral politici en ondernemers) openlijk kunnen betalen voor, en hun handtekening zetten onder dit eerbetoon tekenend voor de verdeeldheid van Chili, ook nu nog, ruim dertig jaar na de eerste verkiezingen na de dictatuur. Die verdeeldheid wordt net zo genormaliseerd als het goedpraten van de coup en het daaropvolgende regime. Vandaag de dag voelen zij die dat doen zich blijkbaar gesterkt genoeg om publiekelijk de loftrompet te schallen voor die staatsgreep.

Patricio Guzmán heeft met zijn films die sociale onenigheid altijd besproken. Vooral in zijn vroege werk portretteert hij hem direct, door aandacht te hebben voor de individuen in dit verdeelde land. Elk met hun eigen hoop, wanhoop, angsten, woede, overtuigingen, arrogantie, doelen; anoniem of identificeerbaar; op straat, in fabrieken; gekleed in vodden, overalls of militaire uniformen. Je hoeft in zijn documentaires uit de jaren zeventig slechts naar de blikken in de ogen te kijken om de opbouwende én vernietigende krachten te voelen die Chili destijds vormden.

Getuigenissen van een strijd zonder eind

Toen de opkomende filmmaker zich genoodzaakt zag de “Chileense socialistische ervaring” te documenteren (Allende was immers de eerste democratisch gekozen marxistische president ter wereld), was het hem duidelijk dat hij getuige was van geschiedenis in wording, en dat het belangrijk was de zaken goed bij te houden terwijl ze gebeurden. Als een van de miljoenen aanhangers van de regering van het Volksfront (de coalitie rond Allende) verborg hij zijn opvattingen niet, maar zette hij ze simpelweg opzij. Hij wilde namelijk niet alleen de vreugde filmen, maar ook de afwijkende en extreme stemmen laten horen. Wat hij en zijn kleine crew in drie jaar filmden was een verslag in de tegenwoordige tijd.

Al in het opzwepende The First Year (1971) is de groeiende polarisatie onder zijn landgenoten alomtegenwoordig. In de film richt Guzmán zijn blik op sociale en politieke veranderingen tijdens het begin van Allende's termijn. Kort daarna, in het middellange The October Reply (1972), is dat onderwerp de drijvende kracht geworden: de film documenteert de boycot (in het bijzonder de blokkade georganiseerd door vrachtwageneigenaars) die erop gericht was de regering te destabiliseren. De beelden die de crew schoot, en de gepassioneerde toespraken, kreten en liederen die ze opnamen terwijl de gemoederen steeds hoger opliepen, zouden later gebruikt worden in Guzmáns magnum opus, de trilogie The Battle of Chile (1975-79), waarvan de titel de verdeeldheid in de maatschappij expliciet reflecteert.

Dat verslag-in-tegenwoordige-tijd is het materiaal dat de film inspireerde die, van al Guzmáns werk, de plicht tot herinneren het sterkst op de voorgrond plaatst, niet alleen als motivatie maar als het hoofdonderwerp: Chile, Obstinate Memory (1997). Via discussies rond The Battle of Chile toont de documentaire hoe, twee decennia na die gebeurtenissen, de politieke vijandigheid onder de bevolking nog steeds bepalend was voor het geheugen van het land – of het gebrek daaraan. De dictatuur was een paar jaar eerder officieel beëindigd, en de manier waarop geschiedenis werd geschreven of herschreven in die fragiele periode van de “overgang naar democratie” was cruciaal. Het grootste risico was het verhaal te laten dicteren door het door de dictatuur en zijn “Chicago Boys” (volgelingen van Milton Friedman) opgelegde ultra-liberalisme, dat nog altijd vormend is voor het economische en sociale weefsel van het land.

Vertoningen van The Battle of Chile voor mensen die de gebeurtenissen zelf hebben meegemaakt, geven in Chile, Obstinate Memory gelegenheid om te reflecteren op de geschiedenis zoals zij die ervaren hebben. Maar het krachtigste moment van de film komt als de regisseur zijn werk laat zien aan tieners en jongvolwassenen, van wie er veel een conservatieve achtergrond hebben. De meesten wisten weinig of niets – of hadden een vervormd beeld – van wat The Battle of Chile laat zien. Deze Chilenen van een nieuwe generatie reageren niet alleen op wat ze ontdekken, maar ook op het besef van hun eigen onwetendheid over dit verleden, dat ook hun geschiedenis is. En van hoe ook zij, bewust of niet, vastzitten in de schijnbaar voortdurende verdeeldheid in hun samenleving.

Elementair geheugen

In zijn meest recente trilogie – Nostalgia for the Light (2010), The Pearl Button (2015) en The Cordillera of Dreams (2019) – toont Guzmán een andere benadering van het geheugen. Hij verbindt de meest imposante en bepalende fysieke elementen van het indrukwekkende Chileense landschap aan de onopgeloste problemen van het land, en aan zijn eigen persoonlijke reflecties.

In de narratieve constructie van deze recente documentaires gebruikt Guzmán vaak analogieën, zoals het stoffelijke verband tussen menselijke lichamen en hemellichamen via het element calcium in Nostalgia for the Light. Guzmán wendt zijn blik zowel naar de hemel als naar de aarde van de Atacama-woestijn, en associeert astronomie met archeologie in een metafoor over de zoektocht naar Chili’s desaparecidos. Altijd gedreven door het onderwerp van het collectieve geheugen verweeft hij verschillende historische periodes en gebeurtenissen met elkaar. Hoewel de kern altijd het geweld van de coup en de dictatuur is, betrekt hij er ook eeuwenoude gruweldaden bij die vormend waren voor de identiteit van het hedendaagse Chili, zoals wanneer hij terugkijkt op de genocide op de inheemse bevolking van het Zuiden in The Pearl Button.

Nu zijn films zich steeds meer richten op retrospectieve analyse, ver van de onrust van de jaren zeventig die destijds onvermijdelijk de vorm van zijn werk bepaalde, worden zowel camera als montage serener. Dat biedt meer ruimte voor contemplatie en gearrangeerde interviews. Naast de hoofdrolspelers in de herinnerde gebeurtenissen en de slachtoffers, doet Guzmán steeds vaker een beroep op inzicht, kennis en perspectief van sociale en natuurwetenschappers, en van kunstenaars wier creaties het soort vragen behandelen dat zijn films inspireert. In het Chili van nu, en de wereld van nu, blijkt het luisteren naar de stemmen van kunst en wetenschap van groot belang om te vermijden dat de geschiedenis geschreven zal worden door de sponsoren van paginagrote ontkenningspropaganda.

Pamela Biénzobas is een Chileens-Franse filmcriticus, journalist en consulent. Ze leverde bijdragen aan tal van kranten, tijdschriften en boeken.